Θεός Ερμής

Δωρητής της νοήσεως και της επικοινωνίας

Ο «τρόχις» Ερμής, είναι πανάρχαιος Θεός, πελασγικός κατά τον Ηρόδοτο (Β, 51), χθόνιος αρχικά Θεός του αιθερογενούς ανέμου και μετά ιθυφαλλικός και γονιμοποιητής (κατά τον Rinck δωρητής της γονιμότητας και της πολυτοκίας με σύμβολό του τον Φαλλό) και αγροτοποιμενικός. Οι αυτόχθονες Αρκάδες, που η παράδοσή τους ήθελε τον Θεό να έχει γεννηθεί στα μέρη τους, στο όρος Κυλλήνη, τον λάτρευαν με την επίκληση «Εριούχος», δηλ. ο πολλές οφέλειες παρέχων, ο μεγαλοφελής, ενώ στην Κυλλήνη της Ηλίδος απεικονιζόταν ως γονιμοποιητής Θεός με φαλλόμορφο άγαλμα. Η βοιωτική παράδοση θέλει τον Ερμή γεννημένο στο όρος της Βοιωτίας Κηρύκειον και ανατραφέντα από ένα δένδρο που λεγόταν Ανδράχνη. Το όνομά του ετυμολογείται από το «είρω» (αναγγέλλω), ερέας και (κατά πλεονασμό του γράμματος μ) Ερμέας, Ερμής με συναίρεση, ή, κατ' άλλους, από το έρυμα, δηλ. το λόγο. Στην «Ολύμπια» Λατρεία λατρεύεται ως ο φιλότεχνος κήρυξ των θεϊκών αγγελμάτων, δωρητής της νοήσεως και της επικοινωνίας («ποικιλόβουλος» και «ποικιλόμυθος» αποκαλείται στον XXVIII Ορφικό Ύμνο), λόγιος και προστάτης των φιλοσόφων και ρητόρων, καθώς επίσης και ως αλεξίκακος ή αποτροπιακός Θεός που χαρίζει καλοτυχία και προστασία από κακοδαιμονία (γι' αυτό συναντάμε φυλακτικές ή αποτροπιακές απεικονίσεις του στους δρόμους και στα πρόθυρα των σπιτιών, ή αντίστοιχες επικλήσεις του, όπως λ.χ. «Ενόδιος», «Όδιος», «Αγήτωρ», «Στροφαίος» -από τις στρόφιγγες των θυρών-, «Προπύλαιος» κ.ά.). Ως «επιστάτης των δρόμων», ο Ερμής απεικονίζεται / επικαλείται με τις περίφημες «Ερμαίες Στήλες» (τις λεγόμενες «Ερμές», τετράγωνες στήλες δίχως πόδια και χέρια, που συμβόλιζαν το εδραίο και ασφαλές, με προτομή του Θεού και φαλλό που «χαιρέτιζαν» τους ανθρώπους στις άκρες των δρόμων), ενώ στην εύνοιά του αποδίδεται το κάθε ανέλπιστο εύρημα («έρμαιον»). Η συμμετοχή του στο ανέλπιστο κέρδος, σε συνδυασμό με τις επικλήσεις του «Πολύτροπος και «Εριούνιος» πολύ σύντομα τον καθιέρωσαν και ως «Αγοραίο» και «Κερδώο» Θεό.

Σύμφωνα με τον σχετικό μύθο, η φυσική του αγχίνοια τον εξώθησε σε παιδική ακόμη ηλικία να κλέψει από την Πιερία το κοπάδι των 50 ιερών βοδιών των Θεών, πράγμα που προξένησε το θαυμασμό του Διός και τη μετέπειτα φιλία του Απόλλωνος ο οποίος αρχικά είχε σταλθεί σε αναζήτηση του βέβηλου και άγνωστου άρπαγα. Θυσιάζοντας δύο από τα βόδια του κοπαδιού και τεμαχίζοντάς τα σε 12 τμήματα ως προσφορά στους 12 θεούς (πάντα το Πάνθεον νοείται ως δωδεκάθεο, σε συμβολισμό του εγκατοικούντος στον Κόσμο Θείου, εξ ού και η αναπαράστασή του δια του Δωδεκάεδρου) ο Ερμής εγκαινιάζει έτσι το θυσιαστικό έθος κάτω από τη λογική της επικοινωνίας των ανθρώπων με τους Θεούς. Η φιλία των δύο Θεών επισφραγίστηκε με ανταλλαγή δώρων και ο Ερμής χάρισε στον Απόλλωνα την επτάχορδη λύρα και ο τελευταίος χάρισε στον Ερμή το Κηρύκειον, για το οποίο θα μιλήσουμε παρακάτω (η αρκαδική παράδοση θέλει τον Ερμή να φτιάχνει επτάχορδη λύρα από όστρακο χελώνας την τέταρτη μόλις ώρα μετά τη γέννησή του, ένας συμβολισμός ότι έφερε την αρμονία στους ανθρώπους, γι' αυτό και του αφιερώθηκε ως ιερός αριθμός το Τέσσετα, κάτι που ερμηνεύεται επίσης και με το ότι ο Θεός προσέφερε 4 δώρα στην ανθρωπότητα: τον Λόγο, την αγωνιστική τέχνη, τη μουσική κλίμακα και τη γεωμετρία. Από αυτό τού έχει αφιερωθεί η τέταρτη ημέρα κάθε σεληνιακού μηνός, η λεγόμενη «Ερμού Τετράς», που του γίνονται προσφορές με αποθέσεις ειδικών πλακούντων).

Ο Θεός Ερμής θεωρείται μορφοποιητής της έλλογης αντίληψης, ταξιθέτης των διαδικασιών της μάθησης και της επικοινωνίας, εφευρέτης της αγωνιστικής και της σωματικής άσκησης (της έλλογης δηλαδή μεταχείρησης των σωματικών δυνατοτήτων) και γενικά «πολύτροπος» Θεός, θεραπευτής και διδάσκαλος των βασικών αρχών της περίθαλψης. Μοιράζεται συχνά βωμούς του με τον Θεό Απόλλωνα (από τον οποίο διδάχθηκε τη θεραπευτική τέχνη και στον οποίο δίδαξε, ως «Λόγος», τη Μουσική). Εστιασμένος στενά πάνω στα ανθρώπινα, αντιπροσωπεύει το σύνολο των δυνατοτήτων και συμβάντων της νόησης, τόσο όταν οι άνθρωποι είναι ξύπνιοι, όσο και όταν κοιμούνται (εξ ού και οι επικλήσεις του «Ονειροπομπός» και «Ηγήτωρ Ονείρων»). Κηρύσσει και εκπροσωπεί το νόμο της δημιουργίας των γεγονότων και αυτό το ίδιο το μυστήριο όλων των μυστηρίων, δηλαδή τον «Λόγο». Κάτω από όλες τις πιο πάνω ιδιότητές του, αποτελεί και ενσάρκωση της ψυχικής καθαρότητας και λατρεύεται ως μέγας προστάτης της ανθρώπινης ψυχής, την οποία ως «Χθόνιος Ερμής» (που πολύ ωραία εξυμνείται στον LVII - 57ο Ορφικό Ύμνο) συντροφεύει στη δύσκολη διαδρομή της μετά το σωματικό θάνατο ( εξ ού και οι επικλήσεις του «Ψυχοπομπός» και «Πομπαίος»).

Για τον ζώντα θνητό αποτελεί τον πιο αφοσιωμένο και στοργικό παρακινητή για πνευματική ανύψωση. Αυτό θέλουν να καταδείξουν οι απεικονίσεις του θεού ως ποιμένος που κουβαλάει στην αγκαλιά του ή στους ώμους του ένα νεαρό αρνί, απεικονίσεις που αργότερα έγιναν αντικείμενο ιδιοποίησης από τους χριστιανούς. Κατά τον εορτασμό των «Ερμαίων» της Τανάγρας, οι Ταναγραίοι οργάνωναν μεγάλη πομπή με επικεφαλής τον πιο όμορφο νέο της πόλης με ένα κριάρι στους ώμους («Κριοφόρος») προς τιμή του Θεού που η τοπική παράδοση ήθελε να έχει σώσει την Τανάγρα από επιδημία μετά από Επιφάνειά του και καθάρσια κριοφορία (Θεός Σωτήρ). Ο Ερμής ορίζεται συνήθως σε σχέση με τη Θεά Εστία και τη Θεά Αθηνά, ως Εντοπιότητα / Κίνηση και Σοφία / Λόγος αντιστοίχως. Ιερό ζώο του ο σκύλος και ιερά πτηνά ο γλάρος (λάρος, για τη γλυκύτητα του λόγου, για το «ηδύ λαρόν») και ο πετεινός. Ιερό χρώμα του το αργυρό και μέταλλό του ο υδράργυρος (υγρός άργυρος). Εμβλήματά του τα πτερωτά σανδάλια (εξ ού και καλείται «πτηνοπέδιλος» στον XVIII Ορφικό Ύμνο), ο φαλλός και το Ιερό Κηρύκειον, ένα σύμβολο πανάρχαιο, μυστηριακό και θεραπευτικό, που αποτελείται από μία ράβδο πτερυγοφόρο, πλαισιωμένη από δύο φίδια που περιπλέκονται με τέσσερα σημεία επαφής μεταξύ τους, σε συμβολισμό των τεσσάρων Ιερών Στοιχείων (Γή, Αέρας, Πυρ, Ύδωρ), καθώς και της ειρηνοποίησης των αντιθέτων. Μεγάλα λατρευτικά κέντρα του υπήρξαν ο Αίνος της Θράκης (όπου λατρεύτηκε ως πολιούχος θεός), η Ίμβρος (με μυστήρια στο όνομά του με την επίκληση «Ίμβραμος») και η αρκαδική Φενεός. Προς τιμή του, ως «Αγωνίου» Θεού, ως προστάτη των παλαιστρών και των γυμναστηρίων, εορτάζονταν τα λεγόμενα «Έρμαια» σε σειρά ελληνικές πόλεις (Σπάρτη, Αθήνα, Πελλήνη Αχαΐας, Φενεός, Κυλλήνη, Δήλος αρκαδικές πόλεις, Τανάγρα κ.ά.), με γυμνικούς αγώνες και λαμπαδηφορίες παιδιών και εφήβων. Στην ελληνιστική εποχή του άκρατου συγκρητισμού ταυτίσθηκε ως ψυχοπομπός με τον αιγυπτιακό θεό Ανούβι (Ερμανούβις) και ως δωρητής της Διάνοιας και αγγελιαφόρος των Θεών με τον Θώθ ή Τεχούτι, με αποτέλεσμα μία κάπως αυθαίρετη θεοκρασία που δημιούργησε τον περίφημο «Ερμή Τρισμέγιστο» και ένα ολόκληρο εσωτερικό ρεύμα γύρω από το λεγόμενο Corpus Hermeticum, τη «βίβλο» του αλεξανδρινού εσωτερισμού.

Βλάσης Γ. Ρασσιάς - «Περί των Πατρώων Θεών», τόμος πρώτος